Αλληλοβοήθεια: μια αναρχική ιδέα σε εφαρμογή στη Νότια Αφρική – Κείμενο στη σειρά «Τέσσερα Εργαλεία Κοινοτικού Ελέγχου» – Μέρος 1
Ο Ρώσος Πιότρ Κροπότκιν ήταν όχι μόνο σημαντικότατος αναρχικός αγωνιστής και θεωρητικός, αλλά και γνωστός γεωγράφος και επιστήμονας. Το πιο διάσημο βιβλίο του, η «Αλληλοβοήθεια»(το δημοσιεύουμε παρακάτω), μια ιδέα που συζητάμε σε αυτό το άρθρο, αποτέλεσε σκληρή κριτική ενάντια στον Κοινωνικό Δαρβινισμό και τις γενικότητες για την ανθρώπινη φύση. Αρχίζοντας από το 19ο αιώνα, εξελισσόταν μια λογομαχία πάνω στο ερώτημα του αν ο άνθρωπος είναι φύσει καλός ή κακός. Οι λεγόμενοι ιδεαλιστές έλεγαν ότι οι άνθρωποι είναι καλοί και ότι αιτία των πολέμων είναι ο πολιτισμός. Οι ρεαλιστές έλεγαν – και αυτή είναι η κυρίαρχη ιδέα στη πολιτική γενικώς (σε όλο το κόσμο) – ότι οι άνθρωποι είναι φύσει κακοί και πάντα θα σκοτώνονται μεταξύ τους (το ρητό του Hobbes «πόλεμος όλων εναντίων όλων») και ότι μόνο το Κράτος θα μπορούσε να το σταματήσει αυτό, ως θεσμός επίλυσης διαφορών, αναγκαίος για τη διατήρηση της ειρήνης. Η θεωρία της «επιβίωσης του δυνατότερου» έδωσε νόημα στην ύπαρξη του κράτους και όλων των καταστροφών που ήρθαν με αυτό: αποικιοκρατία, ιμπεριαλισμός, καπιταλισμός και άλλες μορφές εκμετάλευσης, που δεν είναι πάντα συνδεδεμένες με το κράτος (αλλά συχνά με τη θρησκεία) όπως ο ρατσισμός, ο σεξισμός, ο ετεροσεξισμός και η διάκριση ενάντια στα άτομα με ειδικές ανάγκες . Ωστόσο, όπως έδειξε ο Κροπότκιν για πρώτη φορά, και αποτελεί σήμερα την κοινή λογική στην Ανθρωπολογία , δεν υπάρχει ανθρώπινη φύση. Οι άνθρωποι δεν είναι ούτε καλοί ούτε κακοί από τη φύση τους, αλλά και τα δύο. Το ζήτημα είναι, λοιπόν, εάν είναι περισσότερο καλοί παρά κακοί και πώς να ασχοληθούμε με τον πόλεμο, τη φτώχεια και άλλα προβλήματα της σημερινής κοινωνίας.
Τι είναι η αλληλοβοήθεια;
Η αλληλοβοήθεια, η αντίληψη ότι οι άνθρωποι πρέπει να αληλοβοηθιούνται ο ένας με τον άλλον, αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης αρχικά από τον Κροπότκιν και τα συμπεράσματά του κυκλοφόρησαν σε βιβλίο με τον ίδιο τίτλο το 1902 (7) Η μελέτη αυτή της αλληλοβοήθειας, η οποία αυτός (ο Κροπότκιν) πιστεύει ότι αποτελεί σημαντικό παράγοντα της ανθρώπινης εξέλιξης, ήταν μια σημαντική κριτική της ιδέας της “επιβίωσης του ισχυροτέρου”. Στο βιβλίο αυτό, ο Κροπότκιν δείχνει τη σπουδαιότητα της αλληλοβοήθειας ανάμεσα σε διάφορα ζώα αλλά και ανθρώπινες κοινωνίες. Δείχνει πώς οι κοινωνίες που βασίζονται στην αλληλοβοήθεια είναι πιο ειρηνικές, μια αντίληψη που υιοθετείται και από ανθρωπολόγους για να περιγράψουν τις κοινές πρακτικές ανάμεσα στις ειρηνικές κοινωνίες (8) οι οποίες υπάρχουν σε όλο τον κόσμο. Η σύγχρονη ανθρωπολογία έχει επιβεβαιώσει τη θεωρία του Κροπότκιν ότι δεν υπάρχει ανθρώπινη φύση. Αντί να πάρει τη μία ή την άλλη πλευρά σ’ αυτό τον μεγάλο διάλογο, ο Κροπότκιν είπε ότι υπάρχει και ανταγωνισμός και αλληλοβοήθεια ανάμεσα στους ανθρώπους και τα ζώα, αλλά η αλληλοβοήθεια ήταν πιο σημαντική από την επιβίωση των ειδών. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και εάν οι άνθρωποι πολεμούν μερικές φορές ο ένας εναντιον του άλλου, ωστόσο συνεργάζονται περισσότερο απ’ ό,τι πολεμούν.
Αλληλοβοήθεια σημαίνει ότι ο ένας άνθρωπος βοηθάει τον άλλον, όχι μόνο υλικά αλλά και ηθικά, αντίθετα με το να προωθούν τον ατομικισμό ή, ακόμα χειρότερα, με το να πολεμά ο ένας τον άλλον. Σημαίνει ότι συνεργάζονται αντί να ανταγωνίζονται σε αρκετές φάσεις της ζωής, για το καλό όλων. Σημαίνει τη συνειδητοποίηση ότι η κοινωνική υποστήριξη είναι καλύτερη για τον καθένα και ότι θα επιβιώσουμε καλύτερα όταν βοηθάει ο ένας τον άλλον αντί να πολεμάμε. Σημαίνει ότι κάποιος βλέπει τους άλλους ανθρώπους ως συντρόφους και φίλους και όχι ως εχθρούς. Αλληλοβοήθεια σημαίνει να μοιράζεσαι πράγματα χωρίς να περιμένεις κάποια ανταπόδωση. Επιπλέον, αλληλοβοήθεια είναι ένα παράδειγμα του να ζεις σε αρμονία με τον άλλον αντί να βρίσκεσαι σε διαμάχη μαζί του. Γενικά παραδείγματα αλληλοβοήθειας είναι το κοινό κυνήγι ώστε να επιτευχθούν καλύτερα αποτελέσματα, ζώντας από κοινού για καλύτερη προστασία, βοηθώντας ο ένας τον άλλον σε κάθε είδους εργασία, παρέχοντας ο ένας στον άλλον αλληλοΰποστήριξη σε στιγμές που χρειάζεται κάτι τέτοιο. Συγκεκριμένα παραδείγματα από τη Νότια Αφρική θα παρατεθούν παρακάτω.
Με την αλληλοβοήθεια δεν συνάγεται ότι πρέπει οπωσδήποτε η βοήθεια αυτή να είναι συνολικά ίση. Αλληλοβοήθεια εφαρμόζεται μάλλον μόνο με την κομμουνιστική αρχή “από τον καθένα σύμφωνα με την ικανότητά του στον καθένα συμφωνα με την ανάγκη του”. Η αρχή αυτή προέρχεται από τη αντίληψη ότι όλοι είμαστε ένα, ότι ολόκληρη η ανθρωπότητα ανήκει στον εαυτό της, ότι όλοι πρέπει να εργαζόμαστε για τον καθέναν. Εξαιτίας της πρακτικής εφαρμογής της αληλοβοήθειας, γράφει ο Κροπότκιν, ο κόσμος συνειδητοποιεί ότι ο ένας εξαρτάται από τον άλλον, ότι η ευτυχία του καθένα εξαρτάται από την ευτυχία όλων και δείχνει ότι όλοι είναι ίσοι.
Όπως μπορεί να δει κάποιος, η ιδέα αυτή είναι πολύ κοντά στην αντίληψη του Ubuntu, μια αφρικανική αντίληψη που θα τη δούμε παρακάτω. Ωστόσο, η αλληλοβοήθεια δεν σημαίνει ότι η βοήθεια πρέπει να διοχετεύεται σε μια και μόνο κατεύθυνση. Αυτό είναι φιλανθρωπία.
«Εκκλησία» και φιλανθρωπία
Οπως το κράτος (βλέπε παρακάτω) έχει προσπαθήσει να επέμβει και να καταστρέψει την αλληλοβοήθεια, έτσι και η Εκκλησία έχει προσπαθήσει να κάνει τα ίδια. Γενικά, οι εκκλησίες, τζαμιά, συναγωγές και ναοί καταστρέφουν την αυτοβοήθεια των ανθρώπων και τοποθετούν τη φιλανθρωπία στη θέση της.
Η φιλανθρωπία δεν είναι αλληλοβοήθεια. Είναι ένας τρόπος να δίνεις από κάποιον που έχει σε κάποιον που δεν έχει, δημιουργώντας έτσι μια κατάσταση εξάρτησης. Η φιλανθρωπία δεν δίνει δύναμη στον άνθρωπο, δεν τον βοηθάει να σταθεί πάλι στα ποδια του και να προσπαθήσει να βοηθήσει τον εαυτό του. Σύμφωνα με τον Κροπότκιν, η φιλανθρωπία «προσδίδει χαρακτήρα έμπνευσης απο ‘ψηλά’ και, επομένως, συνεπάγεται μια ανωτερότητα του δότη προς τον λήπτη». (Κροπότκιν 2006 [1902]: 233). Απαλλάσει τον δωρητή από τύψεις, όταν δίνει χρήματα σε έναν οργανισμό που ύστερα για παράδειγμα δίνει φαγητό και ρούχα στους ανθρώπους που τα έχουν ανάγκη. Όπως λέει το ρητό, οι φιλάνθρωποι δίνουν πίσω στο κοινό ένα μέρος αυτών που έκλεψαν στην προσωπική τους ζωή. Φυσικά, σε στιγμές μεγάλης κρίσης, όπως, για παράδειγμα, σε περίπτωση λιμού, όταν δεν υπάρχει αρκετό φαγητό και οι ανθρωποι πεθαίνουν της πείνας, το φαγητό πρέπει να δωθεί σε αυτούς που πεθαίνουν της πείνας. Γενικά, όμως, το να δίνεις φαγητό δημιουργεί εξάρτηση και καταστρέφει την τοπική οικονομία εισάγοντας δωρεάν φαγητό από αλλού. Καταστρέφει την ανεξαρτησία και την αυτοβοήθεια των ανθρώπων.
Η φιλανθρωπία προερχόμενη είτε από την Εκκλησία είτε από εναν μη-κυβερνητικό οργανισμό είναι, λοιπόν, αντίθετη στην ανάπτυξη ενός καλύτερου κόσμου όπου όλοι θα είναι ελεύθεροι και ίσοι.
Η αλληλοβοήθεια ανάμεσα σε ζώα και ανθρώπους γενικά
Ο Κροπότκιν αφιερώνει αρκετό χώρο στο βιβλίο του για να περιγράψει την αλληλοβοήθεια ανάμεσα σε έντομα και άλλα ζώα. Αυτό δεν είναι του άμεσου ενδιαφέροντός μας στο
παρόν κείμενο ούτε και σε σχέση με τη νοτιοαφρικανική κοινωνία, αλλά, όμως, συνδέεται με την ανθρώπινη κοινωνία γενικά. Περιγράφοντας την αλληλοβοήθεια ανάμεσα στα ζώα, στηρίζει τα επιχειρήματά του τα οποία βασίζονται στους εξελικτικούς παράγοντες. Άλλωστε, οι άνθρωποι είναι απόγονοι συγκεκριμένων ζωικών ειδών. Δείχνει ότι η αλληλοβοήθεια είναι ένα φυσικό ένστικτο ανάμεσα στους ανθρώπους πριν ακόμα γίνουν άνθρωποι.
Ο Κροπότκιν παραθέτει σοβαρά παραδείγματα αλληλοβοήθειας ανάμεσα στα ζώα και το ότι στα περισσότερα ζωικά βασίλεια η αλληλοβοήθεια – παρά αυτό που ακούμε συνήθως, η επιβίωση του ισχυροτέρου – είναι ο κανόνας. Όπως γράφει, “τα μηρμήγκια και οι τερμίτες έχουν απαρνηθεί τον “πόλεμο” του Hobbes και κάνουν κάτι καλύτερο από αυτό”.
Όπως μπορούμε να δούμε και στη φύση, υπάρχουν αρκετά ζωικά είδη που ζουν κατά αγέλες. Ο Κροπότκιν δείχνει πώς τα ζώα όχι μόνο συνεργάζονται με μέλη του είδους τους αλλά και με άλλα είδη για προστασία (π.χ. οι ζέβρες και οι καμηλοπαρδάλεις). Δεν αρνείται ότι τα ζώα σκοτώνουν το ένα το άλλο για τροφή ή επειδή πρέπει να συναγωνιστούν για πιθανούς συντρόφους. Ωστόσο, κάνει ξεκάθαρο το ότι όλα αυτά που μάς έχουν πει (ότι σκοτώνουν ή σκοτώνονται) δεν είναι ολόκληρη η αλήθεια. Τα ζώα δεν σκοτώνουν απλώς το ένα το άλλο και αυτά που σκοτώνουν δεν είναι πάντα και τα δυνατότερα. Δείχνει ότι τα πιο πολλά ζώα μπορούν να επιβιώσουν μόνο επειδή συνεργάζονται και ενδιαφέρεται το ένα για το άλλο.
Ο Κροπότκιν δείχνει, επίσης, ότι η αλληλοβοήθεια αποτελεί τον γενικό κανόνα ανάμεσα στα ζώα και αυτό συνδέεται και με τους ανθρώπους. Γράφει ότι οι άνθρωποι δεν αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα αυτό της φύσης, ειδικά από τη στιγμή που είναι αρκετά τρωτά δημιουργήματα σχεδόν καθ΄ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής τους (αυτό πριν εφευρεθούν τα όπλα). Γι’ αυτό, οι άνθρωποι ζουν ανέκαθεν σε κοινωνίες, για να προστατευθούν και να βοηθήσει ο ένας τον άλλον. Όπως γράφει ο Κροπότκιν, “ο αχαλίνωτος ατομικισμός είναι σύγχρονο φαινόμενο”.
Ο Κροπότκιν δείχνει ότι η αλληλοβοήθεια υπήρξε πάντα ανάμεσα στους ανθρώπους, από τις κοινωνίες των τροφοσυλλεκτών, στις γεωργικές και μεσαιωνικές κοινωνίες της Ευρώπης μέχρι τη σύγχρονη κοινωνία. Δείχνει πώς η αλληλοβοήθεια ήταν μέσο προστασίας των φτωχών και εργατικών τάξεων εναντίον της εκμετάλλευσης από τους κατόχους σκλάβων, τα αφεντικά, τους εξουσιαστές φυλάχους, τους βασιλείς ή άλλους πολιτικούς, οι οποίοι όχι μόνο καθοδήγησαν πολέμους εναντίον άλλων λαών αλλά ακόμα και εναντίον των δικών τους λαών. Τους εκμεταλλεύονταν και τους τιμωρούσαν επειδή δεν πλήρωναν φόρους ή επειδή δεν κατατάσσονταν στο στρατό. Ο Κροπότκιν καθιστά ξεκάθαρο το ότι είναι μόνο μια μειοψηφία ανθρώπων που αγαπά το να καθοδηγεί πολέμους, ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων θέλει να ζει ειρηνικά με την οικογένειά τους, τους φίλους τους και τους γειτόνους τους. Όπως γράφει: “Σε καμία περίοδο της ζωής του ανθρώπου οι πόλεμοι δεν αντιπροσώπευαν μια κανονική κατάσταση. Ενώ με τον πόλεμο ο ένας εξαφανίζει τον άλλον και οι επίσκοποι ευλογούν το μακελειό, οι μάζες συνεχίζουν να ζουν την καθημερινή τους ζωή, ασκώντας την καθημερινή τους εργασία”.
Περαιτέρω, ο Κροπότκιν δείχνει πώς το Κράτος προσπάθησε να καταστρέψει τις πρακτικές της αλληλοβοήθειας, για παράδειγμα με το να προσπαθήσει να καταστρέψει την αλληλοβοήθεια ανάμεσα στους φτωχούς και να τοποθετήσει μια γραφειοκρατία στη θέση της. Αντί να αφήσει μόνους τους φτωχούς να συνεχίζουν να παράγουν τη δική τους τροφή, επέβαλαν φόρους έτσι ώστε οι φτωχοί να χρειάζονται να ζητήσουν επιπρόσθετη εργασία για να τους ξεπληρώσουν.
Αλλά δεν είναι μόνο οι πολιτικοί που μάς λένε ότι χρειαζόμαστε να κάνουμε πολέμους για να προστατευθούμε από το “κακό”, δηλαδή τον άλλο λαό, και ότι χρειαζόμαστε κράτη για να προστατευθούμε από την κακή μας φύση, ακόμα και ιστορικοί ρέπουν στο “να υπερβάλλουν το μέρος αυτό της ανθρώπινης ζωής που αφιερώνεται σε αγώνες και να υποτιμήσουν το πνεύμα ειρήνης (…) αλλά δεν δίνουν καμία προσοχή στην οποιαδήποτε ζωή των μαζών, αν και οι μάζες εργάζονται ειρηνικά και οι ελάχιστοι καταπιάνονται σε πολέμους”. Αυτό σημαίνει ότι μάς λένε συνεχώς ότι οι άνθρωποι είναι φτιαγμένοι για πολέμους και ότι πρέπει να σκοτώνει ο ένας τον άλλον. Η πραγματικότητα, όμως, δείχνει το αντίθετο, και ο Κροπότκν ήταν ένας από από τους πρώτους που το σημείωσε. Οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν να ζουν ειρηνικά. “Στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος είναι τόσο μακριά από τον πολεμοχαρή άνθρωπο που υποτίθεται ότι είναι”, γράφει ο Κροπότκιν. Η αλληλοβοήθεια είναι το ένα σημάδι του πόσοι πολλοί από μας ζουν σύμφωνα με ειρηνόφιλες γραμμές και πώς προτιμάμε να βοηθάμε παρά να πολεμάμε ο ένας τον άλλον.
Επιπλέον, χωρίς αλληλοβοήθεια, οι φτωχοί και εργαζόμενοι άνθρωποι δεν θα μπορούν να επιβιώσουν. Το καπιταλιστικό σύστημα καθιστά σχεδόν αδύνατο για τους εργαζόμενους να επιβιώσουν στηριγμενοι στις δικές τους δυνάμεις. Γι’ αυτό η αλληλοβοήθεια εξακολουθεί να υφίσταται στην καπιταλιστική κοινωνία και ακόμα γιατί αναπτύσσεται και πρέπει να αναπτυχθεί εάν θέλουμε να οικοδομήσουμε έναν καλύτερο κόσμο.
Ακόμα και εάν το κράτος και οι άλλοι θεσμοί (όπως οι διάφορες Εκκλησίες) προσπάθησαν να καταστρέψουν την αλληλοβοήθεια, αυτή εξακολουθεί να υφίσταται σήμερα, ακόμα και μετά από 100 και πλέον χρόνια καπιταλισμού που δημιουργεί τον ατομικισμό και δίνει στην “επιβίωση του ισχυροτέρου” νέα σημασία. Πράγματι, συχνά φαίνεται ότι μέσα στον καπιταλισμό πρέπει να εκμεταλλεύεσαι και να είσαι αγωνιστής για να επιβιώσεις. Αλλά όπως γράφει ο Κροπότκιν: “Η τάση της αλληλοβοήθειας προς τον άλλο έχει τόσο βαθιές ρίζες και είναι τόσο βαθιά συνδεδεμένη με ολόκληρο το παρελθόν της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους, που έχει διατηρηθεί από την ίδια την ανθρωπότητα έως τι μέρες μας παρά τις αντιρρήσεις όλων των μεταστροφών της ιστορίας. Και αναπτύχθηκε πρώτα και κύρια σε περιόδους ειρήνης και ευημερίας”.
Αλληλοβοήθεια στη Νότια Αφρική
Η αλληλοβοήθεια είναι κάτι με το οποίο μεγαλώνει ο καθένας σε μια οικογένεια ή μια κλειστή κοινότητα. Μέλη οικογενειών, συνήθως, βοηθούν ο ένας τον άλλον χωρίς να περιμένουν την ίδια ανταπόδωση. Σε μικρές αγροτικές κοινότητες σε παγκόσμιο επίπεδο ,η αλληλοβοήθεια αποτελεί ακόμα κοινή πρακτική όχι μόνο ανάμεσα σε μέλη οικογενειών αλλά ακόμα και ανάμεσα σε γειτόνους. Σε αρκετά μέρη του κόσμου και ειδικά στη Νότια Αφρική, μπορούμε να γίνουμε μάρτυρες της αλληλοβοήθειας σε πιο ευρεία πολιτιστική έκταση. Υπάρχει ακόμα μια ειδική ορολογία για την αλληλοβοήθεια καθώς εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο εφαρμογής μέσω νέων μορφών εξαιτίας κυρίως των δύσκολων συνθηκών ζωής.
Ο Κροπότκιν είχε ήδη γράψει για την αλληλοβοήθεια ανάμεσα στους Bushmen στην περιοχή Kalahari για τους οποίους μιλούσε με θαυμασμό. Σύμφωνα με τον ίδιο, ζούσαν κάτω από “πρωτόγονο κομμουνισμό” (δηλαδή κομμουνισμό αναπτυγμένο σε μια μη βιομηχανική κοινωνία). Όπως και άλλες πολλές ομάδες στην Αφρική (και τον κόσμο) οι Bushmen όχι μόνο εφάρμοζαν πρακτικά την αλληλοβοήθεια και μοιράζονταν οτιδήποτε με τον καθένα – ακόμα και με ανθρώπους που δεν ανήκαν στην ομάδα τους – αλλά επιπλέον δεν είχαν αρχηγούς και έτσι μπορούν να θεωρηθούν “πρωτόγονοι αναρχικοί”. Δεν εμπιστεύονταν τους αρχηγούς οι οποίοι προσπαθούσαν ν’ αποκτήσουν όλο και περισσότερα απειλώντας να καταστρέψουν τις πρακτικές εξισωτισμού. Ο Κροπότκιν έγραψε για τους Bushmen ότι “κυνηγούσαν από κοινού, και μοιράζονταν τη λεία χωρίς να φιλονικούν, ότι ποτέ δεν εγκατέλειπαν τους τραυματίες τους και επιδείκνυαν μεγάλη αφοσίωση στους συντρόφους τους” και “εάν δινόταν οτιδήποτε σε έναν Hottentont, αυτός αμέσως το μοίραζε ανάμεσα σε όλους τους παρευρισκόμενους (…) Δεν μπορούσε να φάει μόνος και, αν και πεινασμένος, καλούσε αυτούς που περνούσαν να το μοιραστούν”.
Ωστόσο, η αλληλοβοήθεια δεν υφίστατο μόνο ανάμεσα στους Bushmen στη Νότια Αφρική. Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα αλληλοβοήθειας στη Νότια Αφρική που είναι γνωστά κάτω από διάφορες επωνυμίες και ορισμούς, αλλά όλα είναι το ίδιο. Επιπλέον, μπορούμε να διακρίνουμε πρακτικές αλληλοβοήθειας ανάμεσα σε όλες τις εθνικές ομάδες στη Νότια Αφρική.
Στη Νότια Αφρική η αλληλοβοήθεια βασίζεται συχνά στην ιδέα Ubuntu, η οποία, αν και λέξη της γλώσσας Ζουλού, χρησιμοποιείται κοινά από άλλες ομάδες σε όλη την Νότια Αφρική. Για την Ubuntu λέγονται και γράφονται πολλά, κυρίως στη Νότια Αφρική. Επίσης, συνδέεται συχνά και με την Εκκλησία. Δηλαδή, ενώ συγκεκριμένες παράμετροι της Ubuntu είναι παρόμοιες με αυτές τις μορφές αλληλοβοήθειας, υπάρχουν και αρκετές άλλες παράμετροι που οδηγούν τον κόσμο να δέχεται τη φτώχεια του τασσόμενος εναντίον της βελτίωσης των συνθηκών της ανθρώπινης ζωής. Είναι, λοιπόν, πολύ πιο ενδιαφέρον να μιλήσουμε για πρακτικές πραγματικής αλληλοβοήθειας που δεν συνδέονται με οποιαδήποτε θρησκεία.
Γενικά, το να βοηθά ο ένας τον άλλον στα χωράφια είναι πολύ κοινό στην επαρχιακή και αγροτική Αφρική. Κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του χρόνου τα χωράφια καλλιεργούνται από κοινού και ο άνθρωπος αυτός το χωράφι του οποίου καλλιεργείται τη μια μέρα παρέχει φαγητό και ποτό σε όποιον συμμετέχει στην όλη διαδικασία. Τα χωράφια καλλιεργούνται εκ περιτροπής και έτσι το χωράφι του καθένα θα δουλευτεί οπωσδήποτε και ο καθένας θα έχει τροφή κατά τη διάρκεια του θερισμού και της συγκομιδής.
Τις ίδιες κομμουνιστικές πρακτικές μπορούμε να συναντήσουμε σε όλη σχεδόν τη Ν. Αφρική σε περιπτώσεις που κάποιος πρέπει να χτίσει ένα σπίτι.
Επιπρόσθετα με τις πολιτιστικές πρατικές, έχουμε νέα παραδειγματα αλληλοβοήθειας που αναδύονται σε όλη τη Ν. Αφρική όταν οι άνθρωποι (ειδικά γυναίκες) συνεργάζονται για να σχηματίσουν όργανα ειδικών καθηκόντων, όπως για κηδείες, όπου βοηθούν ο ένας τον άλλον για να εξοικονομήσουν χρήματα για μια κηδεία και να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον σε περίπτωση θανάτου μέλους της οικογένειας. Τέτοια όργανα παρέχουν, επίσης, ηθική συμπαράσταση στους συγγενείς του νεκρού. Αλλά αυτές οι νέες μορφές αναδύθηκαν κυρίως ως αποτέλεσμα της φτώχειας.
Ένα άλλο νέο παράδειγμα στη Ν. Αφρική είναι τα stokvels (λαϊκές ομάδες που συλλέγουν χρήματα) όπου οι άνθρωποι βοηθούν ο ένας τον άλλον με το να αποταμιεύουν χρήματα που στο τέλος μιας προκαθορισμένης περιόδου μπορούν να δαπανηθούν για απαραίτητα προϊόντα του σπιτού (όπως ψυγεία).
Παιδικοί σταθμοί στις φτωχές περιοχές της Ν. Αφρικής που μια, έτσι κι αλλιώς, άνεργη γυναίκα φροντίζει τα παιδιά μιας εργαζόμενης γυναίκας, κάτι που είναι πολύ κοινό, με την πρώτη να λαμβάνει τροφή ως αντάλλαγμα.
Η αλληλοβοήθεια βασισμένη στην κουλτούρα
Ένα καλό παράδειγμα του πώς μόνο οι φύλαρχοι ή μια μειοψηφία ήθελαν να καθοδηγήσουν πολέμους και η πλειοψηφία ενός συγκεκριμένου πληθυσμού ήθελε να ζήσει ειρηνικά, είναι οι Ζουλού (Zulus), οι οποίοι έχουν θεωρηθεί αρκετά βίαιοι. Αλλά η αλληλοβοήθεια είναι κάτι πολύ κοινό ανάμεσα στους Ζουλού, κάτι παραπάνω απ’ ό,τι ανάμεσα σε άλλες εθνικές ομάδες στη Νότια Αφρική. Ενώ μερικοί φύλαρχοι των Ζουλού ήσαν προφανώς βίαιοι (όπως όλοι οι φύλαρχοι εξαιτίας της εξουσίας και της διαφθοράς) οι άνθρωποι ζούσαν ειρηνικά και πάντα υποστήριζε ο ένας τον άλλον. Σήμερα υπάρχουν αρκετά παραδείγματα αλληλοβοήθειας βασισμένα στην κουλτούρα των Ζουλού.
Γενικά, η κοινωνία των Ζουλού έχει οικοδομηθεί με βάση το λεγόμενο “umuntu ngumuntu ngabantu”, το οποίο μεταφράζεται ως “ένας άνθρωπος είναι ένας άνθρωπος διαμέσου άλλων ανθρώπων”, που σημαίνει ότι κάποιος χρειάζεται ολόκληρη την κοινότητα για να προωθήσει την ατομικότητα του άλλου.
Η αλληλοβοήθεια είναι γνωστή με διάφορους όρους στη γλώσσα των Ζουλού. Ένας από αυτούς τους όρους είναι ο όρος ilimo που αναφέρεται στην κοινή εργασία στους αγρούς κάποιου κατά τη διάρκεια της περιόδου της σποράς και ο καθένας που συμμετέχει στην εργασία αυτή αμοίβεται με τροφή και παραδοσιακή μπύρα. Την βδομάδα που ακολουθεί θα οργωθεί το χωράφι κάποιου άλλου.
Η λέξη των Ζουλού για την κηδεία είναι masingcwabane και σημαίνει “ας θάψουμε ο ένας τον άλλον”. Οι άνθρωποι μιας κοινότητας προσφέρουν ένα συγκεκριμένο ποσόν κάθε μήνα. Τα χρήματα αυτά χρησιμοποιούνται για την κηδεία κάποιου που έχει προσφέρει στην κοινότητα. Αποσύρεται ένα συγκεκριμένο ποσόν από τον τραπεζικό λογαριασμό και δίνεται στην οικογένεια του νεκρού. Το ποσόν αυτό καλύπτει τα έξοδα της κηδείας, την αγορά φερέτρου, την ενοικίαση τέντας, καρεκλών κ.λπ.
Η λέξη των Ζουλού masakhane, η οποία σημαίνει “ας οικοδομήσουμε ο ένας τον άλλον” αναφέρεται στην από κοινού κατασκευή ενός σπιτιού.
Η φράση izandla ziyagezana (των Ζουλού) μεταφρασμένη σημαίνει “όταν πλένουμε τα χέρια του ενός, το ένα χέρι πλένει το άλλο” και το αντίστροφο. Κάθε χέρι βοηθά το άλλο για να πλυθεί. Οπότε, ο ένας άνθρωπος πρέπει να βοηθά τον άλλον όπως κάνουν και τα χέρια.
Στις κουλτούρες των Sotho και των Tswana η αλληλοβοήθεια είναι γνωστή ως letsema. Letsema, όταν οι άνθρωποι ενώνονται για έναν κοινό σκοπό και έχει ως αποτέλεσμα οφέλη υπέρ όλων εκείνων που συμμετέχουν σ΄ αυτήν. Αναφέρεται στη συνεταιριστική εργασία στο χωριό σε κοινά σχέδια, για παράδειγμα δημόσια έργα.
Μια άλλη κομμουνιστική πλευρά της κουλτούρας των Sotho και ακόμα της κουλτούρας των Pondo, είναι η κοινή ανατροφή των παιδιών που σημαίνει ότι πρέπει όλοι να συμμετάσχουν στο μεγάλωμα των παιδιών μιας κοινότητας. Με άλλα λόγια, ο καθένας βοηθά στην ανατροφή τους.
Στην κουλτούρα των Pedi η λέξη kobufedi αναφέρεται στην κοινή εργασία στα χωράφια κάποιου. Ο καθένας βοηθά στο φύτεμα δημητριακών και τη φροντίδα της σοδειάς επειδή η εργασία αυτή εξυπηρετεί ολόκληρη την κοινότητα.
Στην κουλτούρα των Xhosa η λέξη dibanisani σημαίνει “ας εργαστούμε μαζί για ένα καλύτερο μέλλον”. Είναι ένας γενικός όρος που αναφέρεται στη στιγμή που οι άνθρωποι συγκεντρώνονται και βοηθά ο ένας τον άλλον. Για παράδειγμα θρησκευτικές τελετές γίνονται οπουδήποτε κάθε χρόνο και οι άνθρωποι σε ένα μέρος πρέπει να είναι προετοιμασμένοι γι’ αυτό. Εάν κάποιο καλυβόσπιτο πιάσει φωτιά τότε ο ένας βοηθάει τον άλλο να ξαναφτιαχτεί. Στις κηδείες ή στους γάμους οι άνθρωποι βοηθιούνται μεταξύ τους, για παράδειγμα στο μαγείρεμα και το καθάρισμα.
Στην κουλτούρα των Venda η αλληλοβοήθεια είναι γνωστή ως uthusana που σημαίνει “βοηθώντας ο ένας τον άλλον”.
Στη Ζουαζιλάνδη η λέξη lilima είναι ο όρος των Swati για την αλληλοβοήθεια. Αναφέρεται στον γείτονα που βοηθά τον άλλον γείτονα.
Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα απ’ όλη τη Νότια Αφρική που δεν μπορούν να συμπεριληφθούν στο άρθρο αυτό, αλλά όλα είναι παρόμοια μεταξύ τους και εξακολουθούν να ισχύουν, δείχνοντας ότι παρά το υψηλό επίπεδο εγκληματικότητας (η οποία έχει άμεση σχέση με την τεράστια ανισότητα στη Νότια Αφρική) καθώς και το αντικοινωνικό έγκλημα, υπάρχει ήδη μια μεγάλη δυναμικότητα στην οποία μπορούμε να βασιστούμε για να δημιουργήσουμε ένα καλύτερο κόσμο.
Η επικαιρότητα της αλληλοβοήθειας στη σημερινή κοινωνία
Αρκετές από τις πρακτικές της αλληλοβοήθειας έχουν ξεχαστεί, κυρίως επειδή έχουν καταστραφεί από το Κράτος. Το Κράτος δεν θέλει να είναι ανεξάρτητοι οι άνθρωποι, να καλλιεργούν τη τροφή τους και να είναι αυτόνομοι απ’ αυτό, αλλά θέλει να ελέγχει τους ανθρώπους. Οι άνθρωποι έχουν ακόμα ξεχάσει πώς να καλλιεργούν τη δική τους τροφή. Αν είναι τυχεροί γίνονται εργάτες, αλλιώς θα μείνουν άνεργοι εργάτες, η μόνη ευκαιρία των οποίων είναι να εκλιπαρούν για ελεημοσύνη ή να προχωρήσουν στο έγκλημα. Η ζωή στις πόλεις συχνά όχι μόνο καταστρέφει την κουλτούρα του καθένα, αλλά επίσης καταστρέφει την κοινωνία μας με το να προωθεί τον ατομικισμό και κάνοντας τους ανθρώπους να ξεχνούν την αλληλοβοήθεια. Ο Κροπότκιν το έδειξε αυτό όταν έγραψε ότι “ανάμεσα στους Hottentots αποτελούσε σκάνδαλο να φας χωρίς να καλεστείς μεγαλοφώνως τρεις φορές ακόμα και αν δεν υπήρχε κάποιος που ήθελε να μοιραστεί την τροφή. Το μόνο που ένας σεβαστός πολίτης πρέπει να κάνει τώρα είναι να πληρώνει φόρους και να αφήνει τους πεινασμένους να πεινούν”. (Kropotkin 2006 (1902): 188). Σε καιρούς κρίσης κάτι τέτοιο θα ήταν ολέθριο.
Σε αρκετές κωμοπόλεις βλέπουμε μερικούς ανθρώπους να διατηρούν κοινοτικούς κήπους και να μοιράζουν τα αγαθά. Τα παραδείγματα που παρατέθηκαν πριν αποτελούν δείγματα ζώσας και αυξανόμενης αλληλοβοήθειας επειδή οι άνθρωποι έχουν αρχίσει να συνειδητοποιούν ότι η λύση πολλών προβλημάτων μας είναι το να εργαστούμε από κοινού, να βοηθήσει ο ένας τον άλλον. Ο Κροπότκιν κατέστησε ξακάθαρο το πώς μπορούμε στη σημερινή κοινωνία και ειδικά στις πόλεις, να μάθουμε από παλαιότερες ανάλογες πρακτικές καθώς και από κάθε τι εξακολουθεί να είναι ζωντανό στην ύπαιθρο σε όλο τον κόσμο. Η αλληλοβοήθεια είναι ένας τρόπος επανάκτησης εκ μέρους μας μιας κάποιας ανεξαρτησίας μας από το Κράτος ή τους φλανθρωπικούς οργανισμούς. Είναι μια πλευρά στην οποία πρέπει να βασιστούμε για να οικοδομήσουμε ένα καλύτερο κόσμο και στην οποία πρέπει να βασίζεται ένας καλύτερος κόσμος.
Η αλληλοβοήθεια είναι μια σημαντική αναρχική ιδέα. Δείχνει ότι δείγματα ενός καλύτερου κόσμου υπάρχουν ήδη παντού, συμπεριλαμβανομένης και της Νότιας Αφρικής, και πώς μπορούμε να πραγματοποιήσουμε αυτό το κόσμο δημιουργωντας τώρα και επεκτείνοντας τις πολιτιστικές πρακτικές του παρόντος.
Η έρευνα του Κροπότκιν είναι ακόμα σημαντική
Ο Ρώσος Πιότρ Κροπότκιν ήταν όχι μόνο σημαντικότατος αναρχικός αγωνιστής και θεωρητικός, αλλά και γνωστός γεωγράφος και επιστήμονας. Το πιο διάσημο βιβλίο του, η «Αλληλοβοήθεια»(το δημοσιεύουμε παρακάτω), μια ιδέα που συζητάμε σε αυτό το άρθρο, αποτέλεσε σκληρή κριτική ενάντια στον Κοινωνικό Δαρβινισμό και τις γενικότητες για την ανθρώπινη φύση. Αρχίζοντας από το 19ο αιώνα, εξελισσόταν μια λογομαχία πάνω στο ερώτημα του αν ο άνθρωπος είναι φύσει καλός ή κακός. Οι λεγόμενοι ιδεαλιστές έλεγαν ότι οι άνθρωποι είναι καλοί και ότι αιτία των πολέμων είναι ο πολιτισμός. Οι ρεαλιστές έλεγαν – και αυτή είναι η κυρίαρχη ιδέα στη πολιτική γενικώς (σε όλο το κόσμο) – ότι οι άνθρωποι είναι φύσει κακοί και πάντα θα σκοτώνονται μεταξύ τους (το ρητό του Hobbes «πόλεμος όλων εναντίων όλων») και ότι μόνο το Κράτος θα μπορούσε να το σταματήσει αυτό, ως θεσμός επίλυσης διαφορών, αναγκαίος για τη διατήρηση της ειρήνης. Η θεωρία της «επιβίωσης του δυνατότερου» έδωσε νόημα στην ύπαρξη του κράτους και όλων των καταστροφών που ήρθαν με αυτό: αποικιοκρατία, ιμπεριαλισμός, καπιταλισμός και άλλες μορφές εκμετάλευσης, που δεν είναι πάντα συνδεδεμένες με το κράτος (αλλά συχνά με τη θρησκεία) όπως ο ρατσισμός, ο σεξισμός, ο ετεροσεξισμός και η διάκριση ενάντια στα άτομα με ειδικές ανάγκες . Ωστόσο, όπως έδειξε ο Κροπότκιν για πρώτη φορά, και αποτελεί σήμερα την κοινή λογική στην Ανθρωπολογία , δεν υπάρχει ανθρώπινη φύση. Οι άνθρωποι δεν είναι ούτε καλοί ούτε κακοί από τη φύση τους, αλλά και τα δύο. Το ζήτημα είναι, λοιπόν, εάν είναι περισσότερο καλοί παρά κακοί και πώς να ασχοληθούμε με τον πόλεμο, τη φτώχεια και άλλα προβλήματα της σημερινής κοινωνίας.Τι είναι η αλληλοβοήθεια;
Η αλληλοβοήθεια, η αντίληψη ότι οι άνθρωποι πρέπει να αληλοβοηθιούνται ο ένας με τον άλλον, αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης αρχικά από τον Κροπότκιν και τα συμπεράσματά του κυκλοφόρησαν σε βιβλίο με τον ίδιο τίτλο το 1902 (7) Η μελέτη αυτή της αλληλοβοήθειας, η οποία αυτός (ο Κροπότκιν) πιστεύει ότι αποτελεί σημαντικό παράγοντα της ανθρώπινης εξέλιξης, ήταν μια σημαντική κριτική της ιδέας της “επιβίωσης του ισχυροτέρου”. Στο βιβλίο αυτό, ο Κροπότκιν δείχνει τη σπουδαιότητα της αλληλοβοήθειας ανάμεσα σε διάφορα ζώα αλλά και ανθρώπινες κοινωνίες. Δείχνει πώς οι κοινωνίες που βασίζονται στην αλληλοβοήθεια είναι πιο ειρηνικές, μια αντίληψη που υιοθετείται και από ανθρωπολόγους για να περιγράψουν τις κοινές πρακτικές ανάμεσα στις ειρηνικές κοινωνίες (8) οι οποίες υπάρχουν σε όλο τον κόσμο. Η σύγχρονη ανθρωπολογία έχει επιβεβαιώσει τη θεωρία του Κροπότκιν ότι δεν υπάρχει ανθρώπινη φύση. Αντί να πάρει τη μία ή την άλλη πλευρά σ’ αυτό τον μεγάλο διάλογο, ο Κροπότκιν είπε ότι υπάρχει και ανταγωνισμός και αλληλοβοήθεια ανάμεσα στους ανθρώπους και τα ζώα, αλλά η αλληλοβοήθεια ήταν πιο σημαντική από την επιβίωση των ειδών. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και εάν οι άνθρωποι πολεμούν μερικές φορές ο ένας εναντιον του άλλου, ωστόσο συνεργάζονται περισσότερο απ’ ό,τι πολεμούν.Αλληλοβοήθεια σημαίνει ότι ο ένας άνθρωπος βοηθάει τον άλλον, όχι μόνο υλικά αλλά και ηθικά, αντίθετα με το να προωθούν τον ατομικισμό ή, ακόμα χειρότερα, με το να πολεμά ο ένας τον άλλον. Σημαίνει ότι συνεργάζονται αντί να ανταγωνίζονται σε αρκετές φάσεις της ζωής, για το καλό όλων. Σημαίνει τη συνειδητοποίηση ότι η κοινωνική υποστήριξη είναι καλύτερη για τον καθένα και ότι θα επιβιώσουμε καλύτερα όταν βοηθάει ο ένας τον άλλον αντί να πολεμάμε. Σημαίνει ότι κάποιος βλέπει τους άλλους ανθρώπους ως συντρόφους και φίλους και όχι ως εχθρούς. Αλληλοβοήθεια σημαίνει να μοιράζεσαι πράγματα χωρίς να περιμένεις κάποια ανταπόδωση. Επιπλέον, αλληλοβοήθεια είναι ένα παράδειγμα του να ζεις σε αρμονία με τον άλλον αντί να βρίσκεσαι σε διαμάχη μαζί του. Γενικά παραδείγματα αλληλοβοήθειας είναι το κοινό κυνήγι ώστε να επιτευχθούν καλύτερα αποτελέσματα, ζώντας από κοινού για καλύτερη προστασία, βοηθώντας ο ένας τον άλλον σε κάθε είδους εργασία, παρέχοντας ο ένας στον άλλον αλληλοΰποστήριξη σε στιγμές που χρειάζεται κάτι τέτοιο. Συγκεκριμένα παραδείγματα από τη Νότια Αφρική θα παρατεθούν παρακάτω.
Με την αλληλοβοήθεια δεν συνάγεται ότι πρέπει οπωσδήποτε η βοήθεια αυτή να είναι συνολικά ίση. Αλληλοβοήθεια εφαρμόζεται μάλλον μόνο με την κομμουνιστική αρχή “από τον καθένα σύμφωνα με την ικανότητά του στον καθένα συμφωνα με την ανάγκη του”. Η αρχή αυτή προέρχεται από τη αντίληψη ότι όλοι είμαστε ένα, ότι ολόκληρη η ανθρωπότητα ανήκει στον εαυτό της, ότι όλοι πρέπει να εργαζόμαστε για τον καθέναν. Εξαιτίας της πρακτικής εφαρμογής της αληλοβοήθειας, γράφει ο Κροπότκιν, ο κόσμος συνειδητοποιεί ότι ο ένας εξαρτάται από τον άλλον, ότι η ευτυχία του καθένα εξαρτάται από την ευτυχία όλων και δείχνει ότι όλοι είναι ίσοι.
Όπως μπορεί να δει κάποιος, η ιδέα αυτή είναι πολύ κοντά στην αντίληψη του Ubuntu, μια αφρικανική αντίληψη που θα τη δούμε παρακάτω. Ωστόσο, η αλληλοβοήθεια δεν σημαίνει ότι η βοήθεια πρέπει να διοχετεύεται σε μια και μόνο κατεύθυνση. Αυτό είναι φιλανθρωπία.
«Εκκλησία» και φιλανθρωπία
Οπως το κράτος (βλέπε παρακάτω) έχει προσπαθήσει να επέμβει και να καταστρέψει την αλληλοβοήθεια, έτσι και η Εκκλησία έχει προσπαθήσει να κάνει τα ίδια. Γενικά, οι εκκλησίες, τζαμιά, συναγωγές και ναοί καταστρέφουν την αυτοβοήθεια των ανθρώπων και τοποθετούν τη φιλανθρωπία στη θέση της.Η φιλανθρωπία δεν είναι αλληλοβοήθεια. Είναι ένας τρόπος να δίνεις από κάποιον που έχει σε κάποιον που δεν έχει, δημιουργώντας έτσι μια κατάσταση εξάρτησης. Η φιλανθρωπία δεν δίνει δύναμη στον άνθρωπο, δεν τον βοηθάει να σταθεί πάλι στα ποδια του και να προσπαθήσει να βοηθήσει τον εαυτό του. Σύμφωνα με τον Κροπότκιν, η φιλανθρωπία «προσδίδει χαρακτήρα έμπνευσης απο ‘ψηλά’ και, επομένως, συνεπάγεται μια ανωτερότητα του δότη προς τον λήπτη». (Κροπότκιν 2006 [1902]: 233). Απαλλάσει τον δωρητή από τύψεις, όταν δίνει χρήματα σε έναν οργανισμό που ύστερα για παράδειγμα δίνει φαγητό και ρούχα στους ανθρώπους που τα έχουν ανάγκη. Όπως λέει το ρητό, οι φιλάνθρωποι δίνουν πίσω στο κοινό ένα μέρος αυτών που έκλεψαν στην προσωπική τους ζωή. Φυσικά, σε στιγμές μεγάλης κρίσης, όπως, για παράδειγμα, σε περίπτωση λιμού, όταν δεν υπάρχει αρκετό φαγητό και οι ανθρωποι πεθαίνουν της πείνας, το φαγητό πρέπει να δωθεί σε αυτούς που πεθαίνουν της πείνας. Γενικά, όμως, το να δίνεις φαγητό δημιουργεί εξάρτηση και καταστρέφει την τοπική οικονομία εισάγοντας δωρεάν φαγητό από αλλού. Καταστρέφει την ανεξαρτησία και την αυτοβοήθεια των ανθρώπων.
Η φιλανθρωπία προερχόμενη είτε από την Εκκλησία είτε από εναν μη-κυβερνητικό οργανισμό είναι, λοιπόν, αντίθετη στην ανάπτυξη ενός καλύτερου κόσμου όπου όλοι θα είναι ελεύθεροι και ίσοι.
Η αλληλοβοήθεια ανάμεσα σε ζώα και ανθρώπους γενικά
Ο Κροπότκιν αφιερώνει αρκετό χώρο στο βιβλίο του για να περιγράψει την αλληλοβοήθεια ανάμεσα σε έντομα και άλλα ζώα. Αυτό δεν είναι του άμεσου ενδιαφέροντός μας στο
παρόν κείμενο ούτε και σε σχέση με τη νοτιοαφρικανική κοινωνία, αλλά, όμως, συνδέεται με την ανθρώπινη κοινωνία γενικά. Περιγράφοντας την αλληλοβοήθεια ανάμεσα στα ζώα, στηρίζει τα επιχειρήματά του τα οποία βασίζονται στους εξελικτικούς παράγοντες. Άλλωστε, οι άνθρωποι είναι απόγονοι συγκεκριμένων ζωικών ειδών. Δείχνει ότι η αλληλοβοήθεια είναι ένα φυσικό ένστικτο ανάμεσα στους ανθρώπους πριν ακόμα γίνουν άνθρωποι.Ο Κροπότκιν παραθέτει σοβαρά παραδείγματα αλληλοβοήθειας ανάμεσα στα ζώα και το ότι στα περισσότερα ζωικά βασίλεια η αλληλοβοήθεια – παρά αυτό που ακούμε συνήθως, η επιβίωση του ισχυροτέρου – είναι ο κανόνας. Όπως γράφει, “τα μηρμήγκια και οι τερμίτες έχουν απαρνηθεί τον “πόλεμο” του Hobbes και κάνουν κάτι καλύτερο από αυτό”.
Όπως μπορούμε να δούμε και στη φύση, υπάρχουν αρκετά ζωικά είδη που ζουν κατά αγέλες. Ο Κροπότκιν δείχνει πώς τα ζώα όχι μόνο συνεργάζονται με μέλη του είδους τους αλλά και με άλλα είδη για προστασία (π.χ. οι ζέβρες και οι καμηλοπαρδάλεις). Δεν αρνείται ότι τα ζώα σκοτώνουν το ένα το άλλο για τροφή ή επειδή πρέπει να συναγωνιστούν για πιθανούς συντρόφους. Ωστόσο, κάνει ξεκάθαρο το ότι όλα αυτά που μάς έχουν πει (ότι σκοτώνουν ή σκοτώνονται) δεν είναι ολόκληρη η αλήθεια. Τα ζώα δεν σκοτώνουν απλώς το ένα το άλλο και αυτά που σκοτώνουν δεν είναι πάντα και τα δυνατότερα. Δείχνει ότι τα πιο πολλά ζώα μπορούν να επιβιώσουν μόνο επειδή συνεργάζονται και ενδιαφέρεται το ένα για το άλλο.
Ο Κροπότκιν δείχνει, επίσης, ότι η αλληλοβοήθεια αποτελεί τον γενικό κανόνα ανάμεσα στα ζώα και αυτό συνδέεται και με τους ανθρώπους. Γράφει ότι οι άνθρωποι δεν αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα αυτό της φύσης, ειδικά από τη στιγμή που είναι αρκετά τρωτά δημιουργήματα σχεδόν καθ΄ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής τους (αυτό πριν εφευρεθούν τα όπλα). Γι’ αυτό, οι άνθρωποι ζουν ανέκαθεν σε κοινωνίες, για να προστατευθούν και να βοηθήσει ο ένας τον άλλον. Όπως γράφει ο Κροπότκιν, “ο αχαλίνωτος ατομικισμός είναι σύγχρονο φαινόμενο”.
Ο Κροπότκιν δείχνει ότι η αλληλοβοήθεια υπήρξε πάντα ανάμεσα στους ανθρώπους, από τις κοινωνίες των τροφοσυλλεκτών, στις γεωργικές και μεσαιωνικές κοινωνίες της Ευρώπης μέχρι τη σύγχρονη κοινωνία. Δείχνει πώς η αλληλοβοήθεια ήταν μέσο προστασίας των φτωχών και εργατικών τάξεων εναντίον της εκμετάλλευσης από τους κατόχους σκλάβων, τα αφεντικά, τους εξουσιαστές φυλάχους, τους βασιλείς ή άλλους πολιτικούς, οι οποίοι όχι μόνο καθοδήγησαν πολέμους εναντίον άλλων λαών αλλά ακόμα και εναντίον των δικών τους λαών. Τους εκμεταλλεύονταν και τους τιμωρούσαν επειδή δεν πλήρωναν φόρους ή επειδή δεν κατατάσσονταν στο στρατό. Ο Κροπότκιν καθιστά ξεκάθαρο το ότι είναι μόνο μια μειοψηφία ανθρώπων που αγαπά το να καθοδηγεί πολέμους, ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων θέλει να ζει ειρηνικά με την οικογένειά τους, τους φίλους τους και τους γειτόνους τους. Όπως γράφει: “Σε καμία περίοδο της ζωής του ανθρώπου οι πόλεμοι δεν αντιπροσώπευαν μια κανονική κατάσταση. Ενώ με τον πόλεμο ο ένας εξαφανίζει τον άλλον και οι επίσκοποι ευλογούν το μακελειό, οι μάζες συνεχίζουν να ζουν την καθημερινή τους ζωή, ασκώντας την καθημερινή τους εργασία”.
Περαιτέρω, ο Κροπότκιν δείχνει πώς το Κράτος προσπάθησε να καταστρέψει τις πρακτικές της αλληλοβοήθειας, για παράδειγμα με το να προσπαθήσει να καταστρέψει την αλληλοβοήθεια ανάμεσα στους φτωχούς και να τοποθετήσει μια γραφειοκρατία στη θέση της. Αντί να αφήσει μόνους τους φτωχούς να συνεχίζουν να παράγουν τη δική τους τροφή, επέβαλαν φόρους έτσι ώστε οι φτωχοί να χρειάζονται να ζητήσουν επιπρόσθετη εργασία για να τους ξεπληρώσουν.
Αλλά δεν είναι μόνο οι πολιτικοί που μάς λένε ότι χρειαζόμαστε να κάνουμε πολέμους για να προστατευθούμε από το “κακό”, δηλαδή τον άλλο λαό, και ότι χρειαζόμαστε κράτη για να προστατευθούμε από την κακή μας φύση, ακόμα και ιστορικοί ρέπουν στο “να υπερβάλλουν το μέρος αυτό της ανθρώπινης ζωής που αφιερώνεται σε αγώνες και να υποτιμήσουν το πνεύμα ειρήνης (…) αλλά δεν δίνουν καμία προσοχή στην οποιαδήποτε ζωή των μαζών, αν και οι μάζες εργάζονται ειρηνικά και οι ελάχιστοι καταπιάνονται σε πολέμους”. Αυτό σημαίνει ότι μάς λένε συνεχώς ότι οι άνθρωποι είναι φτιαγμένοι για πολέμους και ότι πρέπει να σκοτώνει ο ένας τον άλλον. Η πραγματικότητα, όμως, δείχνει το αντίθετο, και ο Κροπότκν ήταν ένας από από τους πρώτους που το σημείωσε. Οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν να ζουν ειρηνικά. “Στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος είναι τόσο μακριά από τον πολεμοχαρή άνθρωπο που υποτίθεται ότι είναι”, γράφει ο Κροπότκιν. Η αλληλοβοήθεια είναι το ένα σημάδι του πόσοι πολλοί από μας ζουν σύμφωνα με ειρηνόφιλες γραμμές και πώς προτιμάμε να βοηθάμε παρά να πολεμάμε ο ένας τον άλλον.
Επιπλέον, χωρίς αλληλοβοήθεια, οι φτωχοί και εργαζόμενοι άνθρωποι δεν θα μπορούν να επιβιώσουν. Το καπιταλιστικό σύστημα καθιστά σχεδόν αδύνατο για τους εργαζόμενους να επιβιώσουν στηριγμενοι στις δικές τους δυνάμεις. Γι’ αυτό η αλληλοβοήθεια εξακολουθεί να υφίσταται στην καπιταλιστική κοινωνία και ακόμα γιατί αναπτύσσεται και πρέπει να αναπτυχθεί εάν θέλουμε να οικοδομήσουμε έναν καλύτερο κόσμο.
Ακόμα και εάν το κράτος και οι άλλοι θεσμοί (όπως οι διάφορες Εκκλησίες) προσπάθησαν να καταστρέψουν την αλληλοβοήθεια, αυτή εξακολουθεί να υφίσταται σήμερα, ακόμα και μετά από 100 και πλέον χρόνια καπιταλισμού που δημιουργεί τον ατομικισμό και δίνει στην “επιβίωση του ισχυροτέρου” νέα σημασία. Πράγματι, συχνά φαίνεται ότι μέσα στον καπιταλισμό πρέπει να εκμεταλλεύεσαι και να είσαι αγωνιστής για να επιβιώσεις. Αλλά όπως γράφει ο Κροπότκιν: “Η τάση της αλληλοβοήθειας προς τον άλλο έχει τόσο βαθιές ρίζες και είναι τόσο βαθιά συνδεδεμένη με ολόκληρο το παρελθόν της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους, που έχει διατηρηθεί από την ίδια την ανθρωπότητα έως τι μέρες μας παρά τις αντιρρήσεις όλων των μεταστροφών της ιστορίας. Και αναπτύχθηκε πρώτα και κύρια σε περιόδους ειρήνης και ευημερίας”.
Αλληλοβοήθεια στη Νότια Αφρική
Η αλληλοβοήθεια είναι κάτι με το οποίο μεγαλώνει ο καθένας σε μια οικογένεια ή μια κλειστή κοινότητα. Μέλη οικογενειών, συνήθως, βοηθούν ο ένας τον άλλον χωρίς να περιμένουν την ίδια ανταπόδωση. Σε μικρές αγροτικές κοινότητες σε παγκόσμιο επίπεδο ,η αλληλοβοήθεια αποτελεί ακόμα κοινή πρακτική όχι μόνο ανάμεσα σε μέλη οικογενειών αλλά ακόμα και ανάμεσα σε γειτόνους. Σε αρκετά μέρη του κόσμου και ειδικά στη Νότια Αφρική, μπορούμε να γίνουμε μάρτυρες της αλληλοβοήθειας σε πιο ευρεία πολιτιστική έκταση. Υπάρχει ακόμα μια ειδική ορολογία για την αλληλοβοήθεια καθώς εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο εφαρμογής μέσω νέων μορφών εξαιτίας κυρίως των δύσκολων συνθηκών ζωής.
Ο Κροπότκιν είχε ήδη γράψει για την αλληλοβοήθεια ανάμεσα στους Bushmen στην περιοχή Kalahari για τους οποίους μιλούσε με θαυμασμό. Σύμφωνα με τον ίδιο, ζούσαν κάτω από “πρωτόγονο κομμουνισμό” (δηλαδή κομμουνισμό αναπτυγμένο σε μια μη βιομηχανική κοινωνία). Όπως και άλλες πολλές ομάδες στην Αφρική (και τον κόσμο) οι Bushmen όχι μόνο εφάρμοζαν πρακτικά την αλληλοβοήθεια και μοιράζονταν οτιδήποτε με τον καθένα – ακόμα και με ανθρώπους που δεν ανήκαν στην ομάδα τους – αλλά επιπλέον δεν είχαν αρχηγούς και έτσι μπορούν να θεωρηθούν “πρωτόγονοι αναρχικοί”. Δεν εμπιστεύονταν τους αρχηγούς οι οποίοι προσπαθούσαν ν’ αποκτήσουν όλο και περισσότερα απειλώντας να καταστρέψουν τις πρακτικές εξισωτισμού. Ο Κροπότκιν έγραψε για τους Bushmen ότι “κυνηγούσαν από κοινού, και μοιράζονταν τη λεία χωρίς να φιλονικούν, ότι ποτέ δεν εγκατέλειπαν τους τραυματίες τους και επιδείκνυαν μεγάλη αφοσίωση στους συντρόφους τους” και “εάν δινόταν οτιδήποτε σε έναν Hottentont, αυτός αμέσως το μοίραζε ανάμεσα σε όλους τους παρευρισκόμενους (…) Δεν μπορούσε να φάει μόνος και, αν και πεινασμένος, καλούσε αυτούς που περνούσαν να το μοιραστούν”.
Ωστόσο, η αλληλοβοήθεια δεν υφίστατο μόνο ανάμεσα στους Bushmen στη Νότια Αφρική. Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα αλληλοβοήθειας στη Νότια Αφρική που είναι γνωστά κάτω από διάφορες επωνυμίες και ορισμούς, αλλά όλα είναι το ίδιο. Επιπλέον, μπορούμε να διακρίνουμε πρακτικές αλληλοβοήθειας ανάμεσα σε όλες τις εθνικές ομάδες στη Νότια Αφρική.
Στη Νότια Αφρική η αλληλοβοήθεια βασίζεται συχνά στην ιδέα Ubuntu, η οποία, αν και λέξη της γλώσσας Ζουλού, χρησιμοποιείται κοινά από άλλες ομάδες σε όλη την Νότια Αφρική. Για την Ubuntu λέγονται και γράφονται πολλά, κυρίως στη Νότια Αφρική. Επίσης, συνδέεται συχνά και με την Εκκλησία. Δηλαδή, ενώ συγκεκριμένες παράμετροι της Ubuntu είναι παρόμοιες με αυτές τις μορφές αλληλοβοήθειας, υπάρχουν και αρκετές άλλες παράμετροι που οδηγούν τον κόσμο να δέχεται τη φτώχεια του τασσόμενος εναντίον της βελτίωσης των συνθηκών της ανθρώπινης ζωής. Είναι, λοιπόν, πολύ πιο ενδιαφέρον να μιλήσουμε για πρακτικές πραγματικής αλληλοβοήθειας που δεν συνδέονται με οποιαδήποτε θρησκεία.
Γενικά, το να βοηθά ο ένας τον άλλον στα χωράφια είναι πολύ κοινό στην επαρχιακή και αγροτική Αφρική. Κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του χρόνου τα χωράφια καλλιεργούνται από κοινού και ο άνθρωπος αυτός το χωράφι του οποίου καλλιεργείται τη μια μέρα παρέχει φαγητό και ποτό σε όποιον συμμετέχει στην όλη διαδικασία. Τα χωράφια καλλιεργούνται εκ περιτροπής και έτσι το χωράφι του καθένα θα δουλευτεί οπωσδήποτε και ο καθένας θα έχει τροφή κατά τη διάρκεια του θερισμού και της συγκομιδής.
Τις ίδιες κομμουνιστικές πρακτικές μπορούμε να συναντήσουμε σε όλη σχεδόν τη Ν. Αφρική σε περιπτώσεις που κάποιος πρέπει να χτίσει ένα σπίτι.
Επιπρόσθετα με τις πολιτιστικές πρατικές, έχουμε νέα παραδειγματα αλληλοβοήθειας που αναδύονται σε όλη τη Ν. Αφρική όταν οι άνθρωποι (ειδικά γυναίκες) συνεργάζονται για να σχηματίσουν όργανα ειδικών καθηκόντων, όπως για κηδείες, όπου βοηθούν ο ένας τον άλλον για να εξοικονομήσουν χρήματα για μια κηδεία και να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον σε περίπτωση θανάτου μέλους της οικογένειας. Τέτοια όργανα παρέχουν, επίσης, ηθική συμπαράσταση στους συγγενείς του νεκρού. Αλλά αυτές οι νέες μορφές αναδύθηκαν κυρίως ως αποτέλεσμα της φτώχειας.
Ένα άλλο νέο παράδειγμα στη Ν. Αφρική είναι τα stokvels (λαϊκές ομάδες που συλλέγουν χρήματα) όπου οι άνθρωποι βοηθούν ο ένας τον άλλον με το να αποταμιεύουν χρήματα που στο τέλος μιας προκαθορισμένης περιόδου μπορούν να δαπανηθούν για απαραίτητα προϊόντα του σπιτού (όπως ψυγεία).
Παιδικοί σταθμοί στις φτωχές περιοχές της Ν. Αφρικής που μια, έτσι κι αλλιώς, άνεργη γυναίκα φροντίζει τα παιδιά μιας εργαζόμενης γυναίκας, κάτι που είναι πολύ κοινό, με την πρώτη να λαμβάνει τροφή ως αντάλλαγμα.
Η αλληλοβοήθεια βασισμένη στην κουλτούρα
Ένα καλό παράδειγμα του πώς μόνο οι φύλαρχοι ή μια μειοψηφία ήθελαν να καθοδηγήσουν πολέμους και η πλειοψηφία ενός συγκεκριμένου πληθυσμού ήθελε να ζήσει ειρηνικά, είναι οι Ζουλού (Zulus), οι οποίοι έχουν θεωρηθεί αρκετά βίαιοι. Αλλά η αλληλοβοήθεια είναι κάτι πολύ κοινό ανάμεσα στους Ζουλού, κάτι παραπάνω απ’ ό,τι ανάμεσα σε άλλες εθνικές ομάδες στη Νότια Αφρική. Ενώ μερικοί φύλαρχοι των Ζουλού ήσαν προφανώς βίαιοι (όπως όλοι οι φύλαρχοι εξαιτίας της εξουσίας και της διαφθοράς) οι άνθρωποι ζούσαν ειρηνικά και πάντα υποστήριζε ο ένας τον άλλον. Σήμερα υπάρχουν αρκετά παραδείγματα αλληλοβοήθειας βασισμένα στην κουλτούρα των Ζουλού.Γενικά, η κοινωνία των Ζουλού έχει οικοδομηθεί με βάση το λεγόμενο “umuntu ngumuntu ngabantu”, το οποίο μεταφράζεται ως “ένας άνθρωπος είναι ένας άνθρωπος διαμέσου άλλων ανθρώπων”, που σημαίνει ότι κάποιος χρειάζεται ολόκληρη την κοινότητα για να προωθήσει την ατομικότητα του άλλου.
Η αλληλοβοήθεια είναι γνωστή με διάφορους όρους στη γλώσσα των Ζουλού. Ένας από αυτούς τους όρους είναι ο όρος ilimo που αναφέρεται στην κοινή εργασία στους αγρούς κάποιου κατά τη διάρκεια της περιόδου της σποράς και ο καθένας που συμμετέχει στην εργασία αυτή αμοίβεται με τροφή και παραδοσιακή μπύρα. Την βδομάδα που ακολουθεί θα οργωθεί το χωράφι κάποιου άλλου.
Η λέξη των Ζουλού για την κηδεία είναι masingcwabane και σημαίνει “ας θάψουμε ο ένας τον άλλον”. Οι άνθρωποι μιας κοινότητας προσφέρουν ένα συγκεκριμένο ποσόν κάθε μήνα. Τα χρήματα αυτά χρησιμοποιούνται για την κηδεία κάποιου που έχει προσφέρει στην κοινότητα. Αποσύρεται ένα συγκεκριμένο ποσόν από τον τραπεζικό λογαριασμό και δίνεται στην οικογένεια του νεκρού. Το ποσόν αυτό καλύπτει τα έξοδα της κηδείας, την αγορά φερέτρου, την ενοικίαση τέντας, καρεκλών κ.λπ.
Η λέξη των Ζουλού masakhane, η οποία σημαίνει “ας οικοδομήσουμε ο ένας τον άλλον” αναφέρεται στην από κοινού κατασκευή ενός σπιτιού.
Η φράση izandla ziyagezana (των Ζουλού) μεταφρασμένη σημαίνει “όταν πλένουμε τα χέρια του ενός, το ένα χέρι πλένει το άλλο” και το αντίστροφο. Κάθε χέρι βοηθά το άλλο για να πλυθεί. Οπότε, ο ένας άνθρωπος πρέπει να βοηθά τον άλλον όπως κάνουν και τα χέρια.
Στις κουλτούρες των Sotho και των Tswana η αλληλοβοήθεια είναι γνωστή ως letsema. Letsema, όταν οι άνθρωποι ενώνονται για έναν κοινό σκοπό και έχει ως αποτέλεσμα οφέλη υπέρ όλων εκείνων που συμμετέχουν σ΄ αυτήν. Αναφέρεται στη συνεταιριστική εργασία στο χωριό σε κοινά σχέδια, για παράδειγμα δημόσια έργα.
Μια άλλη κομμουνιστική πλευρά της κουλτούρας των Sotho και ακόμα της κουλτούρας των Pondo, είναι η κοινή ανατροφή των παιδιών που σημαίνει ότι πρέπει όλοι να συμμετάσχουν στο μεγάλωμα των παιδιών μιας κοινότητας. Με άλλα λόγια, ο καθένας βοηθά στην ανατροφή τους.
Στην κουλτούρα των Pedi η λέξη kobufedi αναφέρεται στην κοινή εργασία στα χωράφια κάποιου. Ο καθένας βοηθά στο φύτεμα δημητριακών και τη φροντίδα της σοδειάς επειδή η εργασία αυτή εξυπηρετεί ολόκληρη την κοινότητα.
Xcosa
Στην κουλτούρα των Venda η αλληλοβοήθεια είναι γνωστή ως uthusana που σημαίνει “βοηθώντας ο ένας τον άλλον”.
Στη Ζουαζιλάνδη η λέξη lilima είναι ο όρος των Swati για την αλληλοβοήθεια. Αναφέρεται στον γείτονα που βοηθά τον άλλον γείτονα.
Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα απ’ όλη τη Νότια Αφρική που δεν μπορούν να συμπεριληφθούν στο άρθρο αυτό, αλλά όλα είναι παρόμοια μεταξύ τους και εξακολουθούν να ισχύουν, δείχνοντας ότι παρά το υψηλό επίπεδο εγκληματικότητας (η οποία έχει άμεση σχέση με την τεράστια ανισότητα στη Νότια Αφρική) καθώς και το αντικοινωνικό έγκλημα, υπάρχει ήδη μια μεγάλη δυναμικότητα στην οποία μπορούμε να βασιστούμε για να δημιουργήσουμε ένα καλύτερο κόσμο.
Η επικαιρότητα της αλληλοβοήθειας στη σημερινή κοινωνία
Αρκετές από τις πρακτικές της αλληλοβοήθειας έχουν ξεχαστεί, κυρίως επειδή έχουν καταστραφεί από το Κράτος. Το Κράτος δεν θέλει να είναι ανεξάρτητοι οι άνθρωποι, να καλλιεργούν τη τροφή τους και να είναι αυτόνομοι απ’ αυτό, αλλά θέλει να ελέγχει τους ανθρώπους. Οι άνθρωποι έχουν ακόμα ξεχάσει πώς να καλλιεργούν τη δική τους τροφή. Αν είναι τυχεροί γίνονται εργάτες, αλλιώς θα μείνουν άνεργοι εργάτες, η μόνη ευκαιρία των οποίων είναι να εκλιπαρούν για ελεημοσύνη ή να προχωρήσουν στο έγκλημα. Η ζωή στις πόλεις συχνά όχι μόνο καταστρέφει την κουλτούρα του καθένα, αλλά επίσης καταστρέφει την κοινωνία μας με το να προωθεί τον ατομικισμό και κάνοντας τους ανθρώπους να ξεχνούν την αλληλοβοήθεια. Ο Κροπότκιν το έδειξε αυτό όταν έγραψε ότι “ανάμεσα στους Hottentots αποτελούσε σκάνδαλο να φας χωρίς να καλεστείς μεγαλοφώνως τρεις φορές ακόμα και αν δεν υπήρχε κάποιος που ήθελε να μοιραστεί την τροφή. Το μόνο που ένας σεβαστός πολίτης πρέπει να κάνει τώρα είναι να πληρώνει φόρους και να αφήνει τους πεινασμένους να πεινούν”. (Kropotkin 2006 (1902): 188). Σε καιρούς κρίσης κάτι τέτοιο θα ήταν ολέθριο.Σε αρκετές κωμοπόλεις βλέπουμε μερικούς ανθρώπους να διατηρούν κοινοτικούς κήπους και να μοιράζουν τα αγαθά. Τα παραδείγματα που παρατέθηκαν πριν αποτελούν δείγματα ζώσας και αυξανόμενης αλληλοβοήθειας επειδή οι άνθρωποι έχουν αρχίσει να συνειδητοποιούν ότι η λύση πολλών προβλημάτων μας είναι το να εργαστούμε από κοινού, να βοηθήσει ο ένας τον άλλον. Ο Κροπότκιν κατέστησε ξακάθαρο το πώς μπορούμε στη σημερινή κοινωνία και ειδικά στις πόλεις, να μάθουμε από παλαιότερες ανάλογες πρακτικές καθώς και από κάθε τι εξακολουθεί να είναι ζωντανό στην ύπαιθρο σε όλο τον κόσμο. Η αλληλοβοήθεια είναι ένας τρόπος επανάκτησης εκ μέρους μας μιας κάποιας ανεξαρτησίας μας από το Κράτος ή τους φλανθρωπικούς οργανισμούς. Είναι μια πλευρά στην οποία πρέπει να βασιστούμε για να οικοδομήσουμε ένα καλύτερο κόσμο και στην οποία πρέπει να βασίζεται ένας καλύτερος κόσμος.
Πρώτη δημοσίευση στην αγγλική γλώσσα στο 10ο τεύχος του περιοδικού «Zabalaza: A Journal of Southern African Revolutionary Anarchism», Απρίλιος 2009, του Zabalaza Anarchist Communist Front (ZACF – Αναρχικό Κομμουνιστικό Μέτωπο Zabalaza).Ελληνική μετάφραση «Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης», Μάης 2009.
Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε το zabnew.wordpress.com